English
Polish
Czy okupacyjna przeszłość sierż. Józefa Franczaka „Lalusia” miała wpływ na powojenne losy „ostatniego zbrojnego”?
Sławomir Poleszak
slawomir.poleszak@ipn.gov.pl Biogramdoktor nauk humanistycznych, pracownik Oddziałowego Biura Badań Historycznych IPN w Lublinie; redaktor naczelny portalu Ohistorie. W latach 2009–2016 naczelnik Oddziałowego Biura Edukacji Publicznej oraz redaktor naczelny czasopisma naukowego IPN „Pamięć i Sprawiedliwość”. Zainteresowania naukowe: dzieje polskiego podziemia niepodległościowego (antykomunistycznego) po 1944 r. w Polsce oraz form jego zwalczania przez komunistyczny aparat represji. Autor, redaktor oraz współredaktor kilkunastu wydawnictw naukowych i edukacyjnych, m.in. Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956 (zastępca redaktora naczelnego, 2007); Jeden z wyklętych. Major Jan Tabortowski „Bruzda” (1998, 2012); Podziemie antykomunistyczne w Łomżyńskiem i Grajewskiem (1944–1957) (2004); Polskie podziemie niepodległościowe na tle konspiracji antykomunistycznej w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1944–1956 (2008, red.); Zdzisław Broński „Uskok”, Pamiętnik (wrzesień 1939 – maj 1949) (wstęp, red. i oprac. dokumentów, wyd. 2 rozsz. i popr. 2015); Polskie podziemie niepodległościowe 1944–1956 (seria „Teka Edukacyjne IPN”, współoprac., 2015).
https://orcid.org/0000-0003-3857-9938
Biuro Badań Historycznych Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 16 (2020), strony: 233-277
Data publikacji: 2020-12-12
Abstrakt
Autor przedstawia nieznane dotychczas epizody konspiracyjnej działalności Józefa Franczaka „Lalusia”, żołnierza AK, z okresu okupacji niemieckiej. Wątki te są prezentowane na tle historii lokalnej, z uwzględnieniem najbliższych towarzyszy broni głównego bohatera. Franczak to jedna z głównych postaci kreowanego w ramach państwowej polityki historycznej panteonu „żołnierzy wyklętych”. W artykule szczegółowej analizie poddano zachowaną dokumentację dwóch wydarzeń odnoszących się do relacji polsko-żydowskich. Wydaje się, że miały one istotny, jeśli nie decydujący wpływ na powojenne losy Franczaka. Porównanie kolei losów „Lalusia” i jego dwóch podkomendnych uświadamia, że przynależność do AK i poważne zaszłości z okresu okupacji nie determinowały powojennych losów żołnierzy podziemia. O ich życiu decydował często nie wybór ideowy, lecz wypadkowa przypadku, pragmatyzmu i użyteczności dla nowych, komunistycznych władz
Słowa kluczowe
Józef Franczak „Laluś”, „żołnierze wyklęci”, ostatni zbrojni, ostatni partyzant polskiego podziemia niepodległościowego
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Lublinie (AIPN Lu)
/2247, 09/18, 011/188, 011/508, 021/226, 021/460, 028/1467, 043/15, 19/225, 136/26, 326/176, 341/30, 401/179, 501/46
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie (AIPN)
/109, t. 6
Archiwum Państwowe w Lublinie (AP Lublin)
/769/0/3/17, 35/988/1070, 35/1267/844
zespół ZWZ-AK, Okręg Lublin, 1072, sygn. 114, 117, 120
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH)
/24/266, Helena Broda (dokumentacja odznaczenia Yad Vashem)
/110, Relacja Arona Grendego, tłum. z jidysz Julia Jakubowska
Relacje
Relacja Józefa Honiga z 20 lI 1997 r., University of South California, Shoah Foundation, Visual History Archive (USC, VHA), http://vhaonline.usc.edu/viewingPage?testimonyID=30710&returnIndex=0&fbclid=IwAR0T-YDoEjOlNS9-zzeFyjHTgC3opDpJdc6zU0JK4aRhnuqvUjJq_fxppg0.
Relacja Józefa Honiga z 6 X 1999 r., United States Holocaust Memorial Museum (USHMM), https://collections.ushmm.org/search/catalog/irn510436?fbclid=IwAR1ZRDxKK2yotSD0D9gB8jtYXLjlCJ5M32bF9wFMMWmOtWUx5D0HAhP5I-8.
Relacja Jerzego Górnickiego z 4 III 2010 r., Ośrodek Brama Grodzka – Teatr NN, http://biblioteka.teatrnn.pl/dlibra/dlibra/doccontent?id=43533&dirids=1.
Relacja Czesława Nowaka z 13 IX 2019 r., w zbiorach autora.
Relacja Maksymiliana Jarosza z 13 IX 2019 r., w zbiorach autora.
Rozmowa Stanisława Kuźnika z Wacławem Szaconiem z 2 IV 2008 r., kopia w zbiorach autora.
Źródła publikowane, wspomnienia / Published sources and momoirs
Franczak Marek, Mój ojciec – sierżant Laluś, Kraków: Wydawnictwo Miles, 2018.
Jarosz Maksymilian Mieczysław, Ocalić od zapomnienia. Wspomnienia Maksymiliana Mieczysława Jarosza z okresu okupacji hitlerowskiej i działań wyzwoleńczych 1939–1945, spisała córka Izabela Spero, Brzezia Łąka: Poligraf, 2014.
Jarosz Maksymilian Mieczysław, Ratuj się synu! [w:] Marek A. Koprowski, Żołnierze Wyklęci. Złapali go i dostał czapę, Zakrzewo: Replika, 2015.
Rauchwerg Wolf, Wtedy już Niemców nie obawialiśmy się [w:] Opór i walka z faszyzmem w latach 1939–1945, red. Janusz Roszkowski, wybór Janusz Roszkowski, Jerzy Diatłowicki, Warszawa: ŻIH, Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej i Agencja ATM, 2011 (seria „Żydzi w Walce 1939–1945”, t. 3).
Akty prawne / Legal acts
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 31 VIII 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19440040016.
Ustawa z 18 VI 1959 r. o odpowiedzialności karnej za przestępstwa przeciw własności społecznej, http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19590360228/O/D19590228.pdf.
Literatura przedmiotu / Content related Literature
Caban Ireneusz, Oddział partyzancki Armii Krajowej „Nerwy” (II Pluton OP 8). Zarys dokumentacyjny, „Rocznik Lubelski” 1985–1986, nr 27/28.
Caban Ireneusz, Mańkowski Zygmunt, Struktura terytorialna, organizacyjna, obsada personalna oraz kryptonimy lubelskiego okręgu Armii Krajowej, „Rocznik Lubelski” 1965, nr 8.
Engelking Barbara, „Jest taki piękny słoneczny dzień…” Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Gut Violetta, Józef Franczak ps. „Lalek”. Ostatni partyzant poakowskiego podziemia, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2004.
Harasimiuk Stanisław, Tadeusz Antoszewski ps. „Twierdza”, Szczęściarz [w:] idem, Trzynastu. Zbrodnie NKWD i UB 1944–1956, Lublin: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1994.
Libionka Dariusz, Narodowa Organizacja Wojskowa i Narodowe Siły Zbrojne wobec Żydów pod Kraśnikiem – korekta obrazu, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2011, nr 7.
Pająk Henryk, Oni się nigdy nie poddali, Lublin: Wydawnictwo Retro, 1997.
Poleszak Sławomir, Józek Franczak „Guściowa”, „Lalek”, „Laluś” (1918–1963) [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 3, Kraków–Warszawa–Wrocław: IPN, 2007.
Poleszak Sławomir, Kryptonim „Pożar”. Rozpracowanie i likwidacja ostatniego żołnierza polskiego podziemia niepodległościowego Józefa Franczaka „Lalka”, „Lalusia” (1956–1963), „Pamięć i Sprawiedliwość” 2005, nr 2 (8).
Poleszak Sławomir, Ostatni leśny. Sierż. Józef Franczak „Laluś”, „Lalek” (1918–1963), „Wyklęci” 2016, nr 2.
Puławski Adam, Postrzeganie żydowskich oddziałów partyzanckich przez Armię Krajową i Delegaturę Rządu RP na Kraj, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2003, nr 2 (4).
Szcześniak Jarosław, Józef Franczak „Lalek”, „Laluś”, „Guściowa” [w:] Ostatni komendanci. Ostatni żołnierze 1951–1963, red. M. Biernat i in., Warszawa: Biuro Bezpieczeństwa Narodowego i Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, 2016.
Świetlicki Lucjan, Losy ludności żydowskiej w Piaskach w latach okupacji, „Region Lubelski” 1986–1990, t. 4 (6).
Netografia / Internet
Leszczyńska Magdalena, Historia pomocy – Rodzina Brodów, https://sprawiedliwi.org.pl/pl/historie-pomocy/historia-pomocy-rodzina-brodow.
Por. Wacław Szacoń: Przyjaźniłem się z Józefem Franczakiem ps. „Laluś”, https://www.polskieradio24.pl/130/7527/Artykul/2274034,Por-Waclaw-Szacon-Przyjaznilem-sie-z-Jozefem-Franczakiem-ps-Lalus.
Rozmowa z por. Wacławem Szaconiem ps. „Czarny” na III Targach Książki Prawicowej, https://www.youtube.com/watch?v=PKuxiMEpgUA https://www.youtube.com/watch?v=FCBFUlS9KYk
Filmografia / Filmography
Mój przyjaciel Laluś, scen. i reż. Dariusz Walusiak, DAW Production, 2016.
Licencja
Copyright (c) 2020 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Sławomir Poleszak, Apologeci, adwokaci czy historycy dworscy?… W odpowiedzi na wywody Piotra Niwińskiego i Tomasza Łabuszewskiego , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 17 (2021)
