English
Polish
„Nawet umarłym nie dali spokoju”. Destrukcja cmentarzy żydowskich na terenach obecnej Polski w latach 1933–1945
Krzysztof Bielawski
info@cmentarze-zydowskie.pl BiogramKrzysztof Bielawski – badacz cmentarzy żydowskich, publicysta. Założyciel strony internetowej www.cmentarze-zydowskie.pl. Specjalista do spraw dziedzictwa żydowskiego w Muzeum Historii Żydów Polskich Polin. Absolwent Wyższej Szkoły Turystyki i Hotelarstwa w Warszawie oraz Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego (kierunek: historia i kultura Żydów). Zainteresowania badawcze: żydowskie cmentarze i zwyczaje pogrzebowe, żydowskie dziedzictwo materialne, historia Żydów w Polsce po 1989 r. Za działalność społeczną został wyróżniony dyplomem Ambasady Izraela i Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz medalem Powstanie w Getcie Warszawskim, przyznanym przez Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej.
https://orcid.org/0000-0002-1112-7969
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 15 (2019), strony: 528-554
Data publikacji: 2019-12-20
Abstrakt
Artykuł przedstawia w zarysie proces destrukcji cmentarzy żydowskich na terenach obecnej Polski w okresie drugiej wojny światowej (w odniesieniu do części kraju znajdujących się przed wojną w granicach Niemiec – od 1933 r.), z uwzględnieniem zniszczeń dokonanych wskutek operacji militarnych, działań władz okupacyjnych bądź ludności cywilnej. Zasygnalizowano również losy cmentarzy żydowskich w latach powojennych.
Słowa kluczowe
cmentarz żydowski, cmentarz, destrukcja cmentarzy, Zagłada, antysemityzm, dziedzictwo żydowskie
Bibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Akt Nowych
Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, 885/9/18
Urząd ds. Wyznań, 132/314
Ambasada RP w Berlinie, 875
Archiwum Fundacji Shalom
Zbiór prac z konkursu „Historia i kultura Żydów polskich”, 262/V/2004
Archiwum Państwowe w Lublinie
Wydział Stanu Cywilnego, 177
Archiwum Państwowe w Łodzi
Przełożony Starszeństwa Żydów w Getcie Łódzkim, 1081
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego
Archiwum Ringelbluma, sygn. ARG I 743 (Ring. I/438), ARG I 1085 (Ring. I/943)
, Relacje Żydów Ocalałych z Zagłady: 17, 248, 567, 1216, 2493, 2600, 2652,
, 5503
Dział Dokumentacji Zabytków, Akta Sandomierza.
USC Shoah Foundation
Visual History Archive, 24854.
Literatura przedmiotu
Abraham-Diefenbach Magdalena, Gebel Jenny, Szulc Michał, Lębork [w:] Śladami żydowskimi po Kaszubach. Przewodnik. Jüdische Spuren in der Kaschubei: ein Reisehandbuch, red. Mirosława Borzyszkowska-Szewczyk, Christian Pletzing, Gdańsk: Instytut Kaszubski, Lübeck: Academia Baltica, 2010.
Adamczyk-Garbowska Monika, Trzy wizyty w Auschwitz, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2018, nr 14.
Altbauer Mosze, Wzajemne wpływy polsko-żydowskie w dziedzinie językowej, wybór i oprac. Maria Brzezina, Kraków: PAU, 2002.
Bałaban Majer, Historja i literatura żydowska ze szczególnem uwzględnieniem historji Żydów w Polsce, t. 3: Od wygnania Żydów z Hiszpanji do rewolucji francuskiej, Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1925.
Bieberstein Aleksander, Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1985.
Blask dawnych Krzepic. Materiały z dziejów Krzepic i okolicy, oprac. Romuald Cieśla, Krzepice: Gminny Ośrodek Kultury, 2007.
Blättler Franz, Warszawa 1942. Zapiski szofera szwajcarskiej misji lekarskiej, tłum. Krzysztof Bartos, oprac. Tomasz Szarota, Warszawa: PWN, 1982.
Borkowski Maciej, Kirmiel Andrzej, Włodarczyk Tamara, Śladami Żydów. Dolny Śląsk, Opolszczyzna, Ziemia Lubuska, Warszawa: MHŻP Polin, 2008.
Brilling Bernhard, Die jüdischen Gemeinden Mittelschlesiens. Entstehung und Geschichte, Stuttgart: W. Kohlhammer, 1972.
Cała Alina, Żyd – wróg odwieczny? Antysemityzm w Polsce i jego źródła, Warszawa: Nisza i ŻIH, 2012.
Cmentarz żydowski w Oświęcimiu. Historia, symbole, przyroda, red. Artur Szyndler, Oświęcim: Muzeum Żydowskie, 2018.
Cybertowicz Jan, Kotuniak Jarosław, Z dziejów Osięcin i okolic, Osięciny: Stowarzyszenie Kulturalne Gminy Osięciny, Włocławek: Lega, 2006.
Czechowicz Jerzy, Zarys historii Żydów w Jarosławiu i okolicy. Holocaust, czasy powojenne i współczesne, Rzeszów: Edytorial, 2015.
Czerniaków Adam, Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1942, red. Marian Fuks, Warszawa: PWN, 1983.
Domański Paweł, Izraelici w Żabnie, Żabno: Mała Poligraϐia Redemptorystów w Tuchowie, 2003.
Dzieje Żydów w Polsce. Wybór tekstów źródłowych XI–XVIII wiek, oprac. Paweł Fijałkowski, Warszawa: ŻIH, 1993.
Felder Aaron, Yesodei Smochos: A compilation of Jewish laws and traditions dealing with death and mourning, with an addition of detailed studies of related problems arising from modern life situations, New York: Felder, 1978.
Fijałkowski Paweł, Żydzi sochaczewscy, Sochaczew: Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą, 1989.
Filar Alfons, Przesyłka z Sarnak, „Perspektywy” 1973, nr 26.
Gańczyk Barbara, Grzanka Bartłomiej, Maliński Adam, Kłodawskie cmentarze, Kłodawa: Wydawca Ireneusz Niewiarowski, 2015.
Głowacka-Penczyńska Anetta, Kawski Tomasz, Mędykowski Witold, The First to Be Destroyed. The Jewish Community of Kleczew and the beginning of the ϔinal solution, Boston: Academic Studies Press, 2015.
Hoffmann Zygmunt, Noc kryształowa na obszarze Wrocławskiego Nadodcinka SS, „Biuletyn ŻIH” 1976, nr 2 (98).
Huberband Szymon, Zagłada bożnic, bejt ha-midraszy i cmentarzy [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 32: Pisma rabina Szymona
Huberbanda, oprac. Anna Ciałowicz, Warszawa: ŻIH, 2017.
Jonca Karol, „Noc kryształowa” i casus Herschela Grynszpana, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1998.
Kopówka Edward, Żydzi w Siedlcach 1850–1945, Siedlce: Stowarzyszenie tutajteraz, 2009.
Kotarba Ryszard, Niemiecki obóz w Płaszowie 1942–1945, Warszawa–Kraków: IPN, 2009.
Krasucki Eryk, Historia kręci drejdlem. Z dziejów (nie tylko) szczecińskich Żydów, Łódź: Księży Młyn, 2018.
Kroczyński Hieronim, Kronika Kołobrzegu, Kołobrzeg: Wydawnictwo Le Petit Café, 2000.
Litwin Weronika, Ochrona zabytków kultury żydowskiej w Polsce w świetle działań Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego [w:] Ochrona dziedzictwa żydowskiego w Polsce, red. Weronika Litwin, Marta Przybyło-Ibadullajev, Warszawa: Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, 2012.
Łagiewski Maciej, Stary cmentarz żydowski we Wrocławiu, Wrocław: Via Nova, 2006.
Majus Krzysztof Dawid, Wielkie Oczy. Studia z dziejów wieloetnicznego galicyjskiego miasteczka, Przemyśl: Południowo-Wschodni Instytut Naukowy, 2013.
Materiały źródłowe do historii Żydów Mławy i powiatu mławskiego w XVIII–XX wieku, oprac.
Andrzej Grochowski, Mława: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Mławskiej, 2016.
N.N., Wspomnienia z pierwszych miesięcy okupacji w Warszawie (09.1939 – 01.1940 r.) [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 33, cz. 1: Getto warszawskie, red. Tadeusz Epsztein, Katarzyna Person, Warszawa: ŻIH, 2016.
Panz Karolina, „Zagłada żydowskich mieszkańców Nowego Targu w perspektywie mikrohistorycznej – głosy, obrazy, przybliżenia i oddalenia”, praca doktorska, Wydział Stosowanych Nauk Społecznych i Resocjalizacji, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2018.
Penkalla Adam, Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom: Tramp,1992.
Piątkowski Sebastian, Radom w latach wojny i okupacji niemieckiej (1939–1945), Lublin–Warszawa: IPN, 2018.
Połomski Franciszek, Zawłaszczenie i sprzedaż cmentarzy żydowskich w latach II wojny światowej na Śląsku. Ze studiów nad prawem własności w III Rzeszy [w:] Studia nad faszyzmem i zbrodniami hitlerowskimi, t. 11, red. Karol Jonca, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1987.
Rapta Michał, Tupta Wojciech, Moskal Grzegorz, Mroczne sekrety willi „Tereska” 1939–1945, Wadowice: Graϐikon, Rabka-Zdrój: Fundacja Rozwoju Regionu Rabka, 2009.
Makom tov – der gute Ort – dobre miejsce. Cmentarz żydowski Frankfurt nad Odrą/Słubice, red. Eckard Reiss, Magdalena Abraham-Diefenbach, Berlin: Vergangenheits Verlag, 2012.
Ringelblum Emanuel, Kronika getta warszawskiego wrzesień 1939 – styczeń 1943, tłum.
Adam Rutkowski, oprac. Artur Eisenbach, Warszawa: Czytelnik, 1988.
Rosenberg Göran, Krótki przystanek w drodze z Auschwitz, tłum. Mariusz Kalinowski, Wołowiec: Czarne, 2014. Rozmus Dariusz, Cmentarze żydowskie ziemi olkuskiej, Kraków: Cracovia, 1999.
Sabor Agnieszka, Sztetl. Śladami żydowskich miasteczek. Działoszyce – Pińczów – Chmielnik – Szydłów – Chęciny. Przewodnik, Kraków: Austeria, 2005.
Sapir Yoav A., Bolszewo [w:] Śladami żydowskimi po Kaszubach. Przewodnik. Jüdische Spuren in der Kaschubei: ein Reisehandbuch, red. Mirosława Borzyszkowska-Szewczyk, Christian Pletzing, Gdańsk: Instytut Kaszubski, Lübeck: Academia Baltica, 2010.
Schliessung von jüdischen Friedhöfe [w:] Słowa niewinne, oprac. Nachman Blumental, Kraków–Łódź–Warszawa: Centralna Żydowska Komisja Historyczna, 1947.
Simonstain Cullman Peter, Historia gminy żydowskiej z Piły od roku 1641 do Holokaustu, tłum. Agnieszka Kin, Piła: Towarzystwo Miłośników Miasta Piły, 2017.
Skwara Marian, Pruszkowscy Żydzi. Sześć dekad zamkniętych Zagładą, Pruszków: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Henryka Sienkiewicza, 2007.
Sławiński Piotr, Dzieje i przestrzenna organizacja cmentarzy [w:] Cmentarze żydowskie w Sandomierzu, red. Piotr Sławiński, Sandomierz: Wydawnictwo Armoryka, 2011.
Stendig Jakub, Dewastacja cmentarzy, bóżnic i zabytków żydowskich Krakowa podczas
okupacji hitlerowskiej [w:] W 3-cią rocznicę zagłady ghetta w Krakowie, red. Michał M. Borwicz, Nella Rost, Józef Wulf, Kraków: Centralny Komitet Żydów Polskich, 1946.
Stroop Jürgen, Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!, oprac. Andrzej Żbikowski, Warszawa: IPN, 2009.
Szynowłoga-Trokenheim Guta, Życie w grobowcu, Warszawa: Ypsylon, 2002.
Świątkowski Wacław, Podlasie. Piąta wycieczka po kraju, Warszawa: nakładem autora, 1929.
Talmud Jerozolimski, Moed Katan 2, 4.
Tenenbaum Joseph, Tenenbaum Sheila, In Search of a Lost People. The Old and New Poland, New York: LLC, 1948.
Tokarska-Bakir Joanna, Okrzyki pogromowe, Szkice z antropologii historycznej Polski lat 1939–1946, Wołowiec: Czarne, 2012.
Trzciński Andrzej, Świadkiem jest ta stela. Stary cmentarz żydowski w Lublinie, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2017.
Trzciński Andrzej, Wodziński Marcin, Cmentarz żydowski w Lesku, cz. 1: Wiek XVI i XVII, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2002.
Trzciński Andrzej, Wodziński Marcin, XVI-wieczne macewy ze starego cmentarza żydowskiego w Przemyślu [w:] Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, t. 2:
Materiały z konferencji, red. Krzysztof Pilarczyk, Stefan Gąsiorowski, Kraków: PAU, 2000.
Tylman Hercke, Gothelf Hirszel, Jakubowicz Szloma, Zagłada [w:] Księga pamięci Sochaczewa. Wybór tekstów, wybór, oprac. i wstęp Marcin Pręgowski i in., tłum. Monika
Adamczyk-Garbowska i in., Brochów: Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania
nad Bzurą, Sochaczew: Stowarzyszenie na rzecz Historycznej Odbudowy Zamku w Sochaczewie, 2012.
Urban Kazimierz, Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944–1966 (wybór materiałów), Kraków: Nomos, 2006.
Wirsching Andreas, Jüdische Friedhöfe in Deutschland 1933–1957, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte” 2002, t. 50, nr 1.
Włodarczyk Edward, Z dziejów Żydów skierniewickich, Skierniewice: PPHU Sigma, 1993.
Wodziński Marcin, Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII–XVIII wieku, Wrocław: Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, 1996.
Wydział Statystyczny [w:] Archiwum Ringelbluma, t. 12: Rada Żydowska w Warszawie, oprac. Marta Janczewska, Warszawa: ŻIH, 2014.
Zaremba Marcin, Gorączka szabru, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2009, nr 5.
Zasada Stanisław, Macewy z jeziora, „Rzeczpospolita”, 6 IX 2002.
Ziółkowska Anna, Obozy pracy przymusowej dla Żydów w Wielkopolsce w latach okupacji hitlerowskiej (1941–1943), Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2005.
Strony internetowe
Adler Horst, „Noc Kryształowa” i pogrom Żydów w Świdnicy, tłum. Edmund Nawrocki, http://www.mojemiasto.swidnica.pl/?p=1047
Ginsberg Abraham, Jak rozumieć wartość żydowskich cmentarzy?, https://sztetl.org.pl/pl/tradycja-i-kultura-zydowska/religia/jak-rozumiec-wartosc-zydowskich-cmentarzy
Gołąbek Michał, Brzeziny żyją na macewach, http://www.e-kalejdoskop.pl/wiadomosci-a230/brzeziny-zyja-na-macewach-r669/pdf
Ignatiew Radosław I., Postanowienie o umorzeniu śledztwa, http://ipn.gov.pl/ftp/pdf/jedwabne_postanowienie.pdf
Karpeta Adrian, Rybnickie „Pokłosie”. Wstrząsająca relacja świadka likwidacji cmentarza
O Żydach z Parysowa i ich cmentarzu, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/p/592-parysow/104-teksty-kultury/138365-o-zydach-z-parysowa-i-ich-cmentarzu
Wąsacz Małgorzata, Po żydowskim cmentarzu na Wzgórzu Dąbrowskiego nie ma już śladu, http://www.pomorska.pl/serwisy/album-bydgoski/art/6839439,po-zydowskim-cmentarzu-na-wzgorzu-dabrowskiego-nie-ma-juz-sladu,id,t.html
Licencja
Copyright (c) 2019 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
