English
Polish
Polscy obserwatorzy Zagłady. Studium przypadków z zakresu sztuk wizualnych – uwagi wstępne
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 14 (2018), strony: 165-211
Data publikacji: 2018-12-20
Abstrakt
Tekst jest poświęcony wybranym wizualnym zapisom tworzonym wobec Zagłady, autorstwa artystów: Felicjana Szczęsnego Kowarskiego, Krzysztofa Henisza, Aleksandra Świdwińskiego i Mieczysława Wejmana. Zdecydowana większość omawianych dzieł pochodzi z okresu wojny (1940–1944), kilka powstało tuż po wojnie (1946–1948). Autorka rozpatruje przede wszystkim ich warstwę referencyjną, a także zastosowane w nich modusy reprezentacji, datowanie konkretnych obiektów oraz odniesienia do towarzyszącej im ramy historycznej. Zastanawia się również nad tożsamością, motywacjami, stopniem zaangażowania egzystencjalnego, etycznego i artystycznego twórców w obliczu postępującej na ich oczach, tuż obok, Zagłady. Centralnym pytaniem, które autorka zadaje nie tylko artystom, ich pracom, lecz także dyscyplinie historii sztuki, jest pytanie postawione przez Jana Tomasza Grossa: „co zrobiłeś/zrobiłaś/zostało zrobione, aby Żydom pomóc?”, pamiętając o tym, że „nicnierobienie” również było działaniem i miało swoje konsekwencje. Najistotniejszym pojęciem wypracowywanym w tekście jest kategoria artysty – bliskiego obserwatora Szoa. Pytanie o polskich obserwatorów Zagłady zmusza ponadto do postawienia pytań dotyczących fundamentów samej dyscypliny historii sztuki. Autorka postuluje zmianę epistemy w przestrzeni nowoczesnej i współczesnej historii sztuki w Polsce wobec wciąż niepodjętego wyzwania, jakie niosą w sobie prace powstałe wobec Zagłady i (z) Zagłady.
Słowa kluczowe
Felicjan Szczęsny Kowarski, Krzysztof Henisz, Aleksander Świdwiński, Mieczysław Wejman, bystander, obserwator, empatia, nowoczesność, sztuka XX w., Zagłada
Bibliografia
Berthold Margot, Historia teatru, tłum. Danuta Żmij-Zielińska, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1980.
Bojarska Katarzyna, Władysław Strzemiński and His Artistic Document of the Holocaust [w:] Memory of the Shoah, red. Tomasz Majewski, Anna Zeidler-Janiszewska, Łódź: Officyna, 2010.
Buck Morss Susan, Solidarność w historii – ludzie i idee, rozmowę przeprowadziła Katarzyna Bojarska, „Teksty Drugie” 2014, nr 5.
Czapliński Przemysław, Zagłada jako wyzwanie dla reϔleksji o literaturze, „Teksty Drugie” 2004, nr 5.
Daszewski Władysław, Spadek po Felicjanie Kowarskim, „Kuźnica” 1948, nr 51.
Dąbrowska Maria, Dzienniki 1914–1965, t. 5: 1942–1947, oprac. pod kierunkiem Tadeusza Drewnowskiego, Warszawa: PAN, 2009.
Domańskia Ewa, Historia egzystencjalna. Krytyczne studium narratywizmu i humanistyki zaangażowanej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012.
Domańskia Ewa, Historia ratownicza, „Teksty Drugie” 2014, nr 5.
Engelking Barbara, Leociak Jacek, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, wyd. 2, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013.
Felicjan Szczęsny Kowarski 1890–1948. Dzieła z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie. Galeria ASP 3a, komisarz wystawy: Anna Prugar-Myślik, red. katalogu Dorota Dąbrowska, Warszawa: Akademia Sztuk Pięknych, 1995, s. XXXVIII.
Grabowski Jan, Biedni Polacy patrzą na warszawskich Żydów i na getto warszawskie, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2014, nr 10, t. 2.
Gross Jan Tomasz, Sprawcy, oϔiary i inni, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2014, nr 10, t. 2.
Gross Jan Tomasz, Upiorna dekada. Eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców, komunistów i kolaboracji 1939–1948, Kraków: Austeria, 2007.
Janicka Elżbieta, Mord rytualny z aryjskiego paragrafu: o książce Jana Tomasz Grossa „Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści”, „Kultura i Społeczeństwo” 2008, nr 2.
Janicka Elżbieta, Zamiast negacjonizmu. Topograϔia symboliczna terenu dawnego getta warszawskiego a narracje o Zagładzie, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2014, nr 10, t. 1.
Jarecka Dorota, Piwowarska Barbara, Erna Rosenstein. „Mogę powtarzać tylko nieświadomie”, Warszawa: Fundacja Galeria Foksal, 2014.
Jaworska Janina, Polska sztuka walcząca 1939–1945, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1985.
Juszkiewicz Piotr, Cień modernizmu, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2012.
Kowalczyk Izabela, Podróż do przeszłości. Interpretacje najnowszej historii w polskiej sztuce krytycznej, Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica, 2010.
Kowalczyk Izabela, referat “Sztuka obozowa jako terra incognita polskiej historii sztuki”,
IV seminarium w Dłużewie “Przeoczenia, przemilczenia, uproszczenia. Ku krytycznej lekturze tekstów z obszaru historii sztuki polskiej”, luty 2017.
LaCapra Dominick, Writing History, Writing Trauma, Baltimore–London: The Johns Hopkins University Press, 2001.
Lachowski Marcin, Nowocześni po katastroϔie. Sztuka w Polsce w latach 1945–1960, Lublin: Wydawnictwo KUL, 2013.
Leociak Jacek, Uszkodzone fotograϔie (z)Zagłady [w:] Doświadczenie graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2009.
Machlejd Krystyna, Saga ulrichowsko-machlejdowska, Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2006.
Madeyski Jerzy, Mieczysław Wejman, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1969.
Markowska Anna, Dwa przełomy. Sztuka po 1955 i po 1989 roku, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2012.
Nader Luiza, Afektywna historia sztuki, „Teksty Drugie” 2014, nr 1.
Nader Luiza, Kim jest Kain? „Moim przyjaciołom Żydom” Władysława Strzemińskiego jako protest wobec pogromowej atmosfery w powojennej Polsce, „Teksty Drugie” 2014, nr 5.
Nader Luiza, referat „Wojna Strzemińskiego” wygłoszony w Dłużewie 13–14 II 2016.
Nałkowska Zoϐia, Dzienniki 1939–1944, red. Hanna Kirchner, Warszawa: Czytelnik, 1996.
Pietrasik Agata, Żałoba nie przystoi Elektrze. O (nie)pamięci wojny w dziele Felicjana
Szczęsnego Kowarskiego, „Rocznik Muzeum Narodowego” 2014, nr 3.
Piotrowski Piotr, Sztuka według polityki. Od Melancholii do Pasji, Kraków: Universitas, 2007.
Piotrowski Piotr, Znaczenia modernizmu. W stronę historii sztuki polskiej po 1945 roku, Poznań: Rebis, 1999.
Sendyka Roma, Od obserwatorów do gapiów. Kategoria bystanders i analiza wizualna, „Teksty Drugie” 2018, nr 3.
Silverman Kaja, The Threshold of the Visible World, New York–London: Routledge, 1996.
Słodkowski Piotr, Reparacyjne strategie przetrwania. Losy i wojenne prace Henryka Strenga/ Marka Włodarskiego, „Teksty Drugie” 2014, nr 5.
Sztuka polska wobec Holokaustu, red. Maria Budkowska, Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny, 2013.
Tarnowska Magdalena, Artyści żydowscy w Warszawie 1939–1945, Warszawa: DiG, 2015.
Teresa Żarnowerówna (1897–1949). Artystka końca utopii, red. Andrzej Turowski, Milada Ślizińska, Łódź: Muzeum Sztuki, 2014.
Tokarska-Bakir Joanna, Mobilis in mobili czyli jak są zrobione legendy o krwi [w:] Honor, Bóg, Ojczyzna, kier. nauk. Maria Janion, red.: Monika Rudaś-Grodzka, Warszawa: Fundacja Odnawiania Znaczeń i Dom Spotkań z Historią, 2009.
Turowski Andrzej, Budowniczowie świata. Z dziejów radykalnego modernizmu w sztuce polskiej, Kraków: Universitas, 2000.
Włodarczyk Edmund, Z dziejów Żydów skierniewickich, Skierniewice: Sigma, 2012.
Wyka Kazimierz, Humanizm Kowarskiego, „Przegląd Artystyczny” 1949, nr 5/6.
Zaraz po wojnie, red. Joanna Kordjak, Agnieszka Szewczyk, Warszawa: Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki, 2015.
Zientara Maria, Krakowscy artyści i ich sztuka w latach 1939–1945, Kraków: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2013.
Strony internetowe
Bartoszewicz Dariusz, Zniszczyli ceramikę w Merkurym. Łzy i wspomnienia na Żoliborzu,
Biogramy Aleksandra Świdwińskiego, http://www.muzeumkarykatury.pl/joomla/
index.php?option=com_content&view=article&id=575:aleksander-widwiski&-
catid=396, http://www.ϐilmpolski.pl/fp/index.php?osoba=11114306
Bojarska Katarzyna, Obecność Zagłady w twórczości polskich artystów, https://culture.
pl/pl/artykul/obecnosc-zaglady-w-tworczosci-polskich-artystow
http://www.przegladpiaseczynski.pl/spoleczenstwo/wspomnienia-o-wojciechu-fangorze
Kowalczyk Izabela, Zwichnięta historia sztuki – o pominięciach problematyki żydowskiej w badaniach sztuki polskiej po 1945 roku, opposite.uni.wroc.pl/2010/artykuly_2010/6_Kowalczyk.pdf
Nader Luiza, Sticky spot of crime. Rethinking art history in Poland (2015), http://ehri-project.eu/sticky-spot-crime-rethinking-art-history-poland
Sendyka Roma, Holocaust by Bullets. Expanding the ϔield of Holocaust Art, https://ehri-project.eu/holocaust-bullets
USC Shoah Foundation, Relacja Benjamina Meeda, materiały dostępne z przekładem na język polski, https://www.youtube.com/watch?v=Ye4UXKPOHI4
Licencja
Copyright (c) 2018 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Luiza Nader, Pamiętanie afektywne. Moim przyjaciołom Żydom Władysława Strzemińskiego , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 8 (2012)
