English
Polish
Sprawa Marty Puretz, domniemanej agentki Gestapo z krakowskiego getta
Aleksandra Kasznik-Christian
akasznik@poczta.onet.pl Biogramprof. dr hab., emerytowany pracownik Uniwersytetu Jagiellońskiego i Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Badaczka kolonialnej historii Francji i Algierii. Autorka m.in. artykułu Żydzi algierscy w epoce kolonialnej 1830–1962 („Przegląd Orientalistyczny” 2004, nr 1/2)
https://orcid.org/0000-0002-7005-6435
profesor emeritus Uniwersytetu Jagiellońskiego i Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 16 (2020), strony: 629-661
Data publikacji: 2020-12-15
Abstrakt
Martę Puretz literatura naukowa obsadza w charakterze konfidentki Gestapo. Tymczasem przeczy temu konsultacja obfitej dokumentacji źródłowej z Archives Nationales w Paryżu. Nieprzypadkowo zatem używam określenia „domniemana agentka”. Artykuł stanowi udokumentowane odtworzenie losów Marty Puretz w Polsce, na Węgrzech i we Francji, także tych powojennych, bo tylko takie ujęcie pozwoli zrewidować utarte sądy. Przybliżam środowisko krakowskiej zasymilowanej inteligencji żydowskiej, które Puretz ukształtowało, jej pobyt w getcie i walkę o przetrwanie, ucieczkę z obozu w Płaszowie i szczęście posiadania po aryjskiej stronie dwóch oddanych kobiet – niani i byłej służącej – na które zawsze mogła liczyć. Przed ucieczką na Węgry na kilka miesięcy znalazła oparcie w gronie polskich znajomych, którzy ją przechowywali. Węgry nie były dla niej wybawieniem, stały się raczej potrzaskiem. Nieszczęsnym epizodem była jej czasowa zależność od polskiego Żyda, niejakiego Fabera, który później dwukrotnie oskarżał ją o współpracę z Gestapo. Na Węgrzech związała się z Charles Herozem, pracownikiem attaszatu francuskiego w Budapeszcie. Ukrywając się u niego, pomagała mu w podziemnej działalności antyniemieckiej. Pobrali się w 1945 r., po zdobyciu Budapesztu przez Armię Czerwoną. Oskarżona przez Fabera o współpracę z Niemcami, była sądzona przez węgierski Trybunał Ludowy, który z braku dowodów ją uniewinnił. Po wyjeździe Marty Puretz do Francji strona polska wpisała ją na listę zbrodniarzy wojennych, do czego walnie przyczyniły się oskarżenia Fabera, i przez kilka lat domagała się bezskutecznie jej ekstradycji
Słowa kluczowe
kolaboracja, konfidenci, Marta Puretz, Aleksander Förster, Stanisław vel Marian Faber, Charles Heroz, getto krakowskie, Legacja Francuska w Budapeszcie, polscy Żydzi na Węgrzech, ekstradycja do Polski
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Archives Nationales w Paryżu (AN)
/7, Martha Puretz (Akta dotyczące Marty Puretz i jej męża Charlesa Heroza)
Archiwum z Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie (AIPN)
/4979, Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. Akta w sprawie 1) Puretz Marta, 2) Brandstätter Stefania
/29, Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, Kraków, korespondencja
Archiwum z Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie (AIPN Kr)
/6637, WUBP, Kraków, protokoły przesłuchań, korespondencja z Prokuraturą Specjalnego Sądu Karnego w Krakowie, Urzędem Bezpieczeństwa w Krakowie, Ministerstwem Bezpieczeństwa Publicznego
/7427, teczka: Solski Marian (dot. Mariana Fabera)
Literatura przedmiotu / Conternt related Literature
Bau Józef, Czas zbezczeszczenia. Wspomnienia z czasów drugiej wojny światowej, Tel Aviv: Hamena’Anea, 1990.
W trzecią rocznicę zagłady getta w Krakowie, red. Michał M. Borwicz, Nella Rost, Józef Wulf, Kraków: Centralny Komitet Żydów, 1946.
Bratko Józef, Gestapowcy. Kontrwywiad – konfidenci – konspiratorzy, Kraków: Krakowa Agencja Wydawnicza, 1990.
Chodakiewicz Marek Jan, Agenci i bandy pozorowane na Lubelszczyźnie. Z dziejów okupacji niemieckiej w Janowskiem, „Radzyński Rocznik Humanistyczny” 2002, nr 2, s. 113–126.
Czuma Mieczysław, Leszek Mazan Leszek, Tate, jedziemy do Krakowa!, Kraków: Anabasis, 2015.
Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018, t. 1.
Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018, t. 2.
Grądzka-Rejak Martyna, Kobieta żydowska w okupowanym Krakowie (1939–1945), Kraków: Wysoki Zamek, 2016.
Hall Claire M., An Army of Spies? The Gestapo Spy Network 1933–45, „Journal of Contemporary History” 2009, t. 44, nr 2 (), s. 247–265.
Hubbard-Hall, Claire M., ”A Game of Cat-and-Mouse”. The Gestapo Spy Network in Tomaschow Mazowiecki, Poland 1939–45 [w:] War in a Twilight World: Partisan and Anti-Partisan Warfare in Eastern Europe, 1939–45, red. Juliette Pattinson, Ben Shepherd, London: Palgrave Macmillan, 2010, s. 156–177.
Jarkowska-Natkaniec Alicja, Wymuszona współpraca czy zdrada. Wokół przypadków kolaboracji Żydów w okupowanym Krakowie, Kraków: Universitas, 2018.
Mędykowski Witold W., Sylwetki. Przeciw swoim. Wzorce kolaboracji żydowskiej w Krakowie i okolicy, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2006, nr 2, s. 202–220.
Pankiewicz Tadeusz, Apteka w getcie krakowskim, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2015.
Rympel Manuel, Słowo o Żydach krakowskich w okresie międzywojennym (1918–1939), [w:] Kopiec wspomnień, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1964.
Scharf Rafael, Co mnie i Tobie Polsko…Eseje bez uprzedzeń, Kraków: Fundacja Judaica „Universitas”, 1996.
Tausendfreund Doris, Erzwungener Verrat jüdische „Greifer” im Dienste der Gestapo 1943–1945 (Documente, Tekste, Materialien), Berlin: Metropol, 2005.
Netografia / Internet
https://www.ancestry.com/search/collections/2484/ (Kraków, Poland, ID Card Applications for Jews During WWII, 1940–1941 [USHMM], dane personalne członków rodziny Puretz 1939/1940)
https://www.ushmm.org/online/hsv/person_view.php?PersonId=6096356 (Holocaust Survivors and Victims Database, adres Marty Puretz 1939/1940) https://www.ushmm.org/online/hsv/person_view.php?PersonId=6096362 (Holocaust Survivors and Victims Database, adres Reny Puretz 1939/1940)
https://www.ushmm.org/online/hsv/person_view.php?PersonId=6096358&ReferPersonId=6096357 (Rena Puretz)
https://www.ushmm.org/online/hsv/person_view.php?PersonId=6096363&ReferPersonId=6096364 (Rosa Puretz)
https://www.ushmm.org/online/hsv/person_view.php?PersonId=6096350 (Marta Puretz)
Licencja
Copyright (c) 2020 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
