English
Polish
Obóz żydowski w KL Stutthof i żydowscy więźniowie obozu w materiałach śledztwa i pierwszego procesu stutthofskiego w Gdańsku (1945–1946)
Marcin Owsiński
marcin.owsinski@stutthof.org Biogramdr, historyk. Od 1999 r. pracownik Muzeum Stutthof, kustosz dyplomowany, edukator, wieloletni kierownik Działu Oświatowego. Od 2019 r. kieruje Działem Naukowym Muzeum. Autor i redaktor dwunastu książek dotyczących historii najnowszej oraz dziejów Żuław, Stutthofu i Sztutowa, w tym: Polscy więźniowie polityczni w obozie Stutthof 1939–1945 (2001); Tiegenhof/Nowy Dwór w 1945 roku. Koniec i początek miasta na Żuławach (2017), Naznaczeni. Stutthof – Obozy – Sztutowo 1945–1962. Dzieje gminy, gromady i miejsca pamięci (2015); Dwie godziny w listopadzie... Wizyta Heinricha Himmlera w obozie Stutthof 23 listopada 1941 roku. Geneza, przebieg, konsekwencje (2020), Lagrowi ludzie. Śledztwo i pierwszy proces stutthofski (1945–1946). Opowieść o przemianie (2022).
https://orcid.org/0000-0001-6547-6876
Muzeum Stutthof w Sztutowie
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 19 (2023), strony: 558-590
Data publikacji: 2023-12-23
Abstrakt
W artykule przytoczono nieznane źródła relacyjne ze śledztwa i pierwszego procesu kilkunastu osób funkcyjnych z obozu w Stutthofie sądzonych w Gdańsku wiosną 1946 r. Los Żydów w KL Stutthof należał do najważniejszych wątków dochodzenia, jednak ciekawe materiały wówczas zebrane nie weszły do obiegu naukowego. Unikatową cechą procesu gdańskiego była obecność na nim byłych więźniów żydowskich KL Stutthof, mężczyzn i kobiet, którzy opowiadali o swoich przeżyciach i obserwacjach. W artykule zacytowano i skomentowano kilka nieznanych dotychczas, pierwszych świadectw żydowskich na temat obozu, złożonych zaraz po wojnie. Tekst ma charakter rozszerzonego omówienia źródeł.
Słowa kluczowe
Stutthof, proces, śledztwo, Gdańsk, źródła, nadzorczynie SS, obóz żydowski
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival Sources
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Gdańsku
zespół Specjalny Sąd Karny:
Akta w sprawie karnej prowadzonej przeciwko: John Pauls, imię ojca: Johann, ur. 9 II 1908 r., i innym oskarżonym o to, że w okresie od września 1939 r. do stycznia 1945 r. dokonywali zabójstw oraz znęcali się fizycznie nad więźniami obozu koncentracyjnego Stutthof, tj. o czyny z art. 1 par. 1a Dekretu PKWN z dnia 31 VIII 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego.
Archiwum Muzeum Stutthof
zespół Konzentrationslager Stutthof:
Protokoły zebrane przez PCK Lębork w 1945 r.
Sentencja wyroku w procesie Otto Haupta, Otto Knotta, Bernarda Luedtkego. Sentencja wyroku w procesie Paula Wernera Hoppego i Otto Knotta.
Teczki personalne więźniów.
Prasa / Press
„Dziennik Bałtycki”, 1946.
Literatura przedmiotu / Content related Literature
Burczyk Dariusz, Renegaci przed sądem. Specjalny Sąd Karny i Prokuratura Specjalnego Sądu Karnego w Gdańsku (1945–1946), Gdańsk–Warszawa: IPN, 2022.
Coradello Aldo, Co się działo w Stutthofie, Sztutowo: Muzeum Stutthof, 2011.
Drywa Danuta, Zagłada Żydów w obozie koncentracyjnym Stutthof (wrzesień 1939 – maj 1945), Gdańsk: Wydawnictwo Gdańskie, Sztutowo: Muzeum Stutthof, 2001.
Dunin-Wąsowicz Krzysztof, Obóz koncentracyjny Stutthof, Gdynia: Wydawnictwo Morskie, 1966.
Dunin-Wąsowicz Krzysztof, Żydowscy więźniowie w KL Stutthof, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1967, nr 63.
Erpel Simone, Einführung [w:] Im Gefolge der SS: Aufseherinnen des Frauen-KZ Ravensbrück.
Begleitband zur Ausstellung, red. Simone Erpel, Berlin: Metropol Verlag, 1995.
Grot Elżbieta, Tomkiewicz Monika, „Ausrotten” – eksterminacja na terenie miasta i powiatu 1939–1945, [w:] Pruszcz Gdański – miasto i powiat w latach II wojny światowej 1939–1945, red. Piotr Semków, Pruszcz Gdański: AGNI Drukarnia Wydawnictwo, 2018.
Hördler Stefan, Ordnung und Inferno. Das KZ-System im letzten Kriegsjahr, Göttingen: Wallstein Verlag, 2020.
Kamiński Stanisław, Sylwetka przestępcy wojennego. O procesie Paula Wernera Hoppego, byłego komendanta obozu koncentracyjnego Stutthof, „Zeszyty Muzeum Stutthof” 1990, nr 9.
Kompisch Katrin, Sprawczynie, tłum. Sławomir Kupisz, Natalia Badiyan-Siekierzycka, Warszawa: Prószyński Media, 2012.
Łukaszkiewicz Zdzisław, Obóz koncentracyjny Stutthof, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” 1947, t. 3.
Nationalsozialistische Massentötungen durch Giftgas. Eine Dokumentation, red. Hermann Langbein, Adalbert Rückerl, Eugen Kogon, Frankfurt/Main: S. Fischer Verlag, 2003.
Orski Marek, Filie obozu koncentracyjnego Stutthof w latach 1939–1945, Sztutowo: Muzeum Stutthof, Gdańsk: Wydawnictwo Gdańskie, 2004.
Orski Marek, Niewolnicza praca więźniów obozu koncentracyjnego Stutthof w latach 1939–1945. Organizacja pracy i metody eksploatacji siły roboczej, Gdańsk: Wydawnictwo Gdańskie, 1999.
Owsiński Marcin, Lagrowi ludzie. Śledztwo i pierwszy proces stutthofski (1945–1946). Opowieść o przemianie, Gdynia: Wydawnictwo Region, Sztutowo: Muzeum Stutthof, 2022.
Owsiński Marcin, Początki obozu Stutthof w materiałach śledztwa do pierwszego procesu stutthofskiego (maj – październik 1945) [w:] Pomorze pod okupacją niemiecką. Jesień 1939, red. Piotr Madajczyk, Warszawa: Instytut Pileckiego, 2021.
Owsiński Marcin, Przeobrażenia pamięci – były więzień a upływający czas na przykładzie Krzysztofa Dunin-Wąsowicza [w:] Świadkowie: między ofiarą a sprawcą zbrodni, red. Alicja Bartuś, Oświęcim: Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Fundacja na Rzecz Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży w Oświęcimiu, 2017.
Schwartz Gudrun, SS-Aufseherinnen in nationalsozialistischen Konzentrationslagern (1933–1945), „Dachauer Hefte” 1994, nr 10.
Strebel Bernhard, KL Ravensbrück. Historia kompleksu obozów, tłum. Agnieszka Milewska, Magdalena Kurkowska, Gdańsk: Muzeum II Wojny Światowej, Warszawa: Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”, Sztutowo: Muzeum Stutthof, 2018.
Netografia https://www.bpb.de/geschichte/nationalsozialismus/ravensbrueck https://collections.arolsen-archives.org/de https://katalog.bip.ipn.gov.pl
Licencja
Copyright (c) 2023 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
