The present issue of “Holocaust. Studies and Materials” continues the tradition which started with the publication of our first volume, two years ago. The articles and studies presented in the current volume represent a selection of materials which appeared in volumes 4, 5 and 6 of the Polish edition of “Zagłada Żydów. Studia i Materiały” the sole Polish-language revue entirely devoted to Holocaust issues. We open with two studies by Dariusz Libionka. The first one concerns the issue of help offered to Jews by Poles. This is, quite likely, the most controversial issue in contemporary Jewish-Polish relations, and a theme that is constantly debated in the media. Libionka offers the first comprehensive and well-informed overview of the “help” discussion, starting with early post-war writings, through the miserable post-1968 studies deeply tainted by the anti-Semitic campaigns, and going all the way to recent years, when historians working under the aegis of the IPN (Institute of National Remembrance) set out to document the alleged war-time sympathy of the Poles toward their Jewish co-citizens. Libionka’s second essay touches on an equally delicate theme – the war-time actions and inactions of the Polish Catholic hierarchy. Did the Church do enough? Did the bishops, cardinals and the primate hear the pleas of the dying Jews? What was their reaction, when faced with this unprecedented tragedy? These, and other questions, are discussed by the author, who has recourse to various previously unknown documents taken from the Polish archives. Marcin Zaremba describes one of the most spectacular – if we may use this expression – phenomena of occupied Poland: the all-encompassing “szaber,” or smuggling, which by 1945 had become a way of life for large segments of Polish society. Barbara Engelking brings to light one of the most important diaries written by a Jew in hiding. Fela Fischbein’s diary (long overdue for publication) is a powerful, moving account of one woman’s resilience, resourcefulness, temerity and boundless courage in the face of horrible odds. Using Fela’s experiences, Engelking sets out to show the complex, unpredictable, and often treacherous relationships between Jews in hiding and their Aryan hosts. Aleksandra Ubertowska leaves the Polish scene, and writes about the universal problem of representation and misrepresentation of the Holocaust in literature. The remaining essays, materials and research texts have one thing in common: they bring to light little known (or unknown) historical and literary evidence. They also include several unique and new testimonies which complete the volume. The texts are in part based on recently uncovered archival sources, and in part on new approaches which help us to redefine our field of study.

It is our hope that this volume will further underline the crucial role of continuing Holocaust-related research. It is equally important, however, that this book shows clearly that there is no understanding of Polish history without understanding the history of the destruction of the Polish Jews.

Artykuł traktuje o sposobach opisywania zagadnienia indywidualnej i zorganizowanej pomocy Żydom w polskim dyskursie historycznym w latach 1945-2008. Analizie poddano wypowiedzi prasowe, artykuły naukowe i popularnonaukowe, a wreszcie wydawnictwa książkowe ukazujące się w Polsce (w tym również prace historyków Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie), a także literaturę wychodzącą na emigracji. Omówiono także wykorzystywaną w tekstach polskich badaczy bazę źródłową, stosowane przez nich metody analizy, a także polityczne uwarunkowania dyskursu na temat stosunków polsko-żydowskich w okresie niemieckiej okupacji wyodrębniając najistotniejsze cezury.
Zwrócono szczególną uwagę na tendencje panujące w literaturze historycznej w okresie tuż powojennym, w drugiej połowie lat sześćdziesiątych (z kampanią antysyjonistyczną na czele), w połowie lat osiemdziesiątych a wreszcie w latach 2000-2006. Omówiono wszystkie najważniejsze publikacje na temat pomocy Żydom autorstwa T. Berenstein i Adama Rutkowskiego, Szymona Datnera, Władysaław Bartoszewskiego, Kazimierza Iranka-Osmeckiego, Teresy Prekerowej, Jana T. Grossa oraz działalność badawczą i edukacyjną Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Związku Bojowników o Wolność i Demokrację oraz Instytutu pamięci Narodowej.

Tekst traktuje o postawach polskiej hierarchii katolickiej wobec eksterminacji Żydów. Przedmiotem opisu są działania podejmowane na rzecz konwertytów w latach 1940–1941, postrzeganie przez przedstawicieli wyższego duchowieństwa antyżydowskich zajść w Warszawie (wiosna 1940) i mordów Żydów w Łomżyńskiem (lato 1941), a wreszcie bezpośrednie reakcje biskupów na dokonującą się na ziemiach polskich Zagładę. Szczególnie znaczenie ma kwestia wyjaśnienia przyczyn konsekwentnego pomijania tematu eksterminacji Żydów w korespondencji z Watykanem – papieżem Piusem XII i Sekretariatem Stanu - w latach 1942-1943. Z uwagi na jej rangę w strukturach kościelnych w okresie okupacji w centrum zainteresowania znalazła się postać arcybiskupa krakowskiego Adama Sapiehy. Tekst przynosi również analizę wypowiedzi hierarchów znajdujących się poza krajem (prymasa Augusta Hlonda i biskupa Karola Radońskiego) na temat Żydów i Zagłady, a także omawia stosunek przedstawicieli hierarchii kościelnej do zorganizowanej i indywidualnej akcji pomocy Żydom. Celem autora jest próba zrekapitulowania dotychczasowej wiedzy w oparciu o dostępne badaczom źródła kościelne (polskie i watykańskie) i dokumentację polskiej konspiracji, wskazanie na kontrowersje obecne w dotychczasowych interpretacjach, a także na kierunki i ograniczenia dalszych badań tego zagadnienia.

Tekst jest analizą relacji ukrywającej się Żydowki, Feli Fischbein z jej gospodynią, Polką – Katarzyną Dunajewską. Fela pisze w ukryciu dziennik, ktory stał się podstawą opisu jej uczuć, doświadczeń, postrzegania pomagających jej Polaków i zmianie stosunku do nich. Ukrywająca się Żydówka przechodzi od wdzięcznośći wobec Polaków do rozgoryczenia i niechęci, na co ma wpływ stosunek Polaków do potrzebujących pomocy Żydow - wykorzystywanie materialne ich sytuacji, a także wydawanie ich Niemcom.

Artykuł jest próbą zarysowania estetyki kiczu w literaturze o Holokauście. Bazując na rozróżnieniach Abrahama Molesa i Saula Friedlaendera autorka poddaje analizie utwory fikcjonalne „Chłopiec w pasiastej piżamie” Boyne`a i „Łaskawe” J. Littela, wyszczególniając w nich cechy kiczu: opowieść z perspektywy sprawcy, nadmiar stylistyczny, epatowanie okrucieństwem, konformizm artystyczny. W utworach autobiograficznych Romy Ligockiej i Marty Sztokfisz/Edyty Klein znamiona kiczu nosi zbyt ego-centryczna perspektywa narracyjna, a także kamuflowanie auto-fikcjonalnego charakteru rzekomych wspomnień.

Tematem artykułu jest wojenny a zwłaszcza powojenny szaber - zjawisko masowego plądrowania pozostawionego bez opieki mienia. Tekst podzielony jest na trzy części. W pierwszej usiłuję teoretycznie wyjaśnić genezę szabru, wskazując m.in. na jego związki z kulturą biedy a także na niezbędny dla jego zaistnienia moment chaosu, czasowego zaniku struktur władzy. W drugiej stawiam hipotezę, że obcość etniczna nie była warunkiem koniecznym zaistnienia szabru. Ilustruje ją przykładami z września 1939 r., kiedy po raz pierwszy mieliśmy do czynienia z masowym zjawiskiem rozkradania porzuconego mienia. Plądrowanie przez Polaków gett w 1942 r., to kolejny wątek artykułu. Trzecia jego część poświęcona jest największej fali szabru, jaka przelała się głownie przez Ziemie Odzyskane w pierwszych latach powojennych. Tekst zamykam klamrą powrotu do genezy zjawiska, stawiając na koniec tezę, że wytworzyło ono swoistą kulturę szabru

Artykuł przedstawia sylwetkę Bernarda Marka (1908-1966), historyka Zagłady i dyrektora Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Na podstawie różnorodnych materiałów, zarówno publikowanych, jak i niepublikowanych, pokazano drogę życia Marka, poczynając od przedwojennego zaangażowania w Komunistycznej Partii Polski, poprzez lata wojny spędzone na terytorium Związku Radzieckiego, aż po różne pola jego aktywności w powojennej Polsce – jako badacza i działacza społeczno-kulturalnego, z uwzględnieniem opublikowanych przez niego prac na temat Zagłady

Życiorys Juliana Unszlichta (1867-1953) ilustruje przypadek losów asymilacji polskich Żydów.  Przypadek Unszlichta jest jednak szczególny bowiem pokazuje jak poglądy antysemickie, które miały stanowić przepustkę do katolickiego społeczeństwa, wcale nie dawały gwarancji trwałego zakorzenia i nowej tożsamości. Biografia księdza-konwertyty pozwala się też bliżej przyjrzeć się procesom zacierania i konwergencji retoryki antyżydowskiej. Tej nowoczesnej z przełomu XIX i XX wieku, z katolickim antyjudaizmem, który nie przestał być usprawiedliwiany przyczynami religijnymi a równocześnie stawał już często na gruncie myślenia etniczno-rasowego. Wbrew utartym definicjom i rozróżnieniom te dwa sposoby myślenia znakomicie się uzupełniały i wzmacniały, karmiąc się przy tym obustronnie swoją własną argumentacją. Zagłada Żydów dopisała do tego powikłanego losu księdza-konweryty tragiczną puentę.

25 maja 1988 roku Rada ds. Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata przy Instytucie Pamięci Yad Vashem postanowiła przyznać Zdzisławowi i Halinie Krzyczkowskim Medal Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata. O przynanie tego medalu wnioskował Marian Berland, który wraz z czterema osobami ukrywał się u Krzyczkowskich podczas okupacji; w swym liście pisał, że „nigdy, na przestrzeni całego tego okresu nie dali nam ani razu powodu obawy z ich strony, że nas wydadzą albo wypędzą na ulicę. Przeżyliśmy ten czas straszny tylko dzięki nim i przy ich pomocy”. Jednak zapiski Berlanda z czasu ukrywania się pokazują diametralnie inny obraz; Krzyczkowscy to para lumpenproletariuszy z ulicy Siennej, którzy nieustannie oszukują i szantażują przechowywanych u siebie Żydów

W trzech kolejnych numerach z 1959 i 1960 roku „Biuletyn ŻIH” opublikował pamiętnik Krystyny Modrzewskiej (Mendalbaum), złożony do Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej w 1947 roku. Część pierwsza, rozpoczynająca się wybuchem wojny, a kończąca masowymi egzekucjami Żydów w lesie koło Krępca pod Lublinem na wiosnę 1942 r., została zmasakrowana przez cenzurę. Autorka opisuje w niej m.in. ukrywanie się w podlubelskim klasztorze betanek i surowo ocenia panujące tam stosunki. Okazuje sie, że PRL-owski cenzor eliminuje zapisy zawierające krytyczną ocenę mentalności zakonnic, ich poziomu umysłowego i moralnego. W oczach cenzora nie znajdują uznania uwagi o klasztornym życiu codziennym i dewocyjnych praktykach religijnych, o hipokryzji kleru i jego zmaterializowaniu. Cenzorskie ingerencje w sferę doświadczeń religijnych autorki są tym boleśniejsze, że pamiętnik Modrzewskiej należy do nielicznej grupy świadectw ukrywania się dorosłych Żydów w klasztorach. Wszystkie te fragmenty zostają w obecnym wydaniu przywrócone i umieszczone w kontekście całości. Czytając w wersji integralnej fragmenty pamiętnika Modrzewskiej dotyczące ukrywania się w klasztorze, warto się zastanowić, dlaczego osoba – która jako studentka uniwersytetu w Bolonii ochrzciła się, traktując ten akt niezwykle poważnie, a nie koniunkturalnie – przeżywa w klasztorze podlubelskim tak radykalne rozczarowanie

Prezentowane materiały pochodzą z akt sprawy Zofii i Mariana Chominów, aresztowanych w 1945 roku i oskarżonych o wydawanie Żydów mieszkających w czasie wojny w kamienicy przy ulicy Jabłonowskich 8a we Lwowie – w tym poetki Zuzanny Ginczanki. Ginczanka w trakcie pobytu we Lwowie trzy razy uniknęła aresztowania, a w ostatnim zachowanym wierszu – Non omnis moriar – zawarła nazwisko donosicielki – Zofii Chominowej. Wiersz ten stał się dowodem w omawianej sprawie, która zakończyła się wyrokiem uniewinniającym Mariana Chomina i skazującym Zofię Chomin na 4 lata więzienia.

W 1942 roku do aresztu w Krzeszowicach trafiła Gusta (Gustawa) Ehrlich. Ta krakowska Żydówka próbowała przetrwać okupację, ukrywając się w podkrakowskiej miejscowości. W wyniku donosu została ujęta. Prezentowany zbiór dokumentów zawiera dziennik w formie listów do córki, stanowiący  zapis ostatnich tygodni życia Gusty Ehrlich. Autorka opisała warunki panujące w areszcie i relacje z współwięźniami. Pozostawiła także informacje dotyczące osoby, która doniosła władzom o jej pochodzeniu. W zapiskach znajdują się liczne wskazówki dla pozostających na wolności córek – zarówno w sprawach osobistych, jak i dotyczących kwestii finansowych związanych z kierowaniem firmą. Uzupełnieniem dziennika jest  list Gusty Ehrlich pochodzący z 1940 roku, skierowany do Kurii Metropolitalnej, w którym autorka prosiła o udzielenie chrztu. 

W końcu listopada 1943 r. w miejscowości Rędziny-Borek pod Miechowem grupa uzbrojonych mężczyzn wdarła się do domu miejscowego chłopa, z zamaskowanej komórki wyciągnęła sześcioro ukrywających się tam Żydów. Następnie, po przeprowadzeniu dokładnej rewizji i odebraniu kosztowności i gotówki, ofiary ustawiono pod ścianą i po kolei rozstrzelano strzałami w tył głowy. Zbrodnia ta nie była jednak dziełem bandytów, czy też bliżej niezidentyfikowanych “leśnych” , lecz starannie zaplanowaną (i sankcjonowaną rozkazami z dowództwa Okręgu) operacją wojskową miechowskich struktur AK

Artykuł jest studium przypadku ukrywania się Lili Flachs w domu prawosławnego księdza Jana Lewiarza. Opowiada o losach żydowskiej dziewczyny i prawosławnego proboszcza narodowości polskiej udających ukraińskie rodzeństwo w łemkowskiej wsi, chronionych przez autorytet ukraińskiego nacjonalisty, który był przyjacielem księdza. Połączenie losów Polaka, Żydówki i Ukraińca oraz niełatwe relacje między nimi ukazują rzeczywistość o wielu odcieniach szarości, bez czarno-białych podziałów. Nieliczne historie ocalenia Żydów przez wiejskich księży są tak dobrze udokumentowane. Bogactwo źródeł, wytworzonych w różnym czasie i przez różne osoby, pozwala nie tylko na szczegółowe poznanie i odtworzenie historii, ale także na wniknięcie w głąb relacji pomiędzy jej bohaterami, zastanowienie się nad wpływem pamięci na treść i charakter opowieści

Nadużycia w ukazywaniu Zagłady w sztuce, filmie i literaturze doczekały się już we współczesnej humanistyce wielu opracowań. Analizy te wskazują m.in. zjawisko McDonaldyzacji Holokaustu, jego politycznej instrumentalizacji, ideologicznej manipulacji i komercjalizacji. Artykuł jest próbą krytycznego spojrzenia na inny wymiar tego zjawiska, dotychczas pomijany - mianowicie, na nadużycia w badaniach nad Zagładą Żydów. Autor wskazuje kilka niebezpieczeństw, które pojawiają się w dyskursie akademickim o Zagładzie – od „mitu źródeł” do do narcystycznych pokus

W artykule znajduje się omówienie i próba analizy powojennych materiałów śledczych i procesowych dotyczących trzech różnych przypadków mordowania lub wydawania ukrywających się Żydów w ręce władz niemieckich przez miejscową ludność polską. Omawiane w artykule zbrodnie miały miejsce w trzech wsiach, które w czasie okupacji leżały na terenie dystryktu krakowskiego: Falkowej, Wieńcu i Janowicach. Sprawcy zostali po wojnie postawieni w stan oskarżenia na podstawie Dekretu z dnia 31.08.1944, czyli tzw. dekretu sierpniowego. Z zeznań świadków i oskarżonych wynika, że głównym motywem mordowania Żydów lub wydawania ich w ręce okupanta była chęć szybkiego zysku i w drugiej kolejności strach przed konsekwencjami, gdyby informacja o ukrywających się we wsi Żydach dotarła do władz. Istotnym elementem zajść był aktywny lub bierny współudział licznych mieszkańców wsi w popełnionych zbrodniach.

Artykuł stanowi analizę filmu Długa noc (reż. Janusz Nasfeter, 1967) oraz dyskusji kolaudacyjnej, która odbyła się w czerwcu 1967 roku, dotyczącej walorów filmu i jego ewentualnego dopuszczenia do dystrybucji. Tak temat filmu (pomoc Żydowi ukrywającemu się podczas okupacji w polskim domu), jak okoliczności jego kolaudacji (kilka dni po zwycięstwie Izraela w wojnie sześciodniowej) sprawiają, że można Długą noc potraktować jako model: i samo dzieło, i jego odbiór w dużym stopniu bowiem są charakterystyczne dla polskiej pamięci o postawach wobec Żydów w czasie wojny, form jej ekspresji w polskim kinie oraz języka debaty publicznej na ten temat.

Zespół badawczy lekarzy i laborantów pod kierunkiem dr Izraela Milejkowskiego podjął się w getcie warszawskim przeprowadzenia szeregu badań klinicznych i biochemicznych nad umierającymi z głodu pacjentami, by uzyskać jak najpełniejszy obraz choroby głodowej. Badania prowadzone były ze wszystkimi rygorami naukowymi, a autorzy opracowując naukowe artykuły, opublikowane po wojnie pod tytułem „Choroba głodowa: badania nad głodem wykonane w getcie warszawskim z roku 1942”, wedle własnych słów „uzupełnili lukę zgodnie z postępem wiedzy”. Artykuł poświęcony jest refleksjom nad dylematami etycznymi zespołu badawczego, który w swojej pracy zmuszony był dokonywać licznych zabiegów medycznych o charakterze eksperymentalnym na skrajnie wycieńczonych pacjentach. Sami chorzy, wedle słów dra Fajgenblata, „wykazywali negatywizm w stosunku do badań i zabiegów, co niezmiernie utrudniało pracę, a niekiedy nawet ją udaremniało”. Artykuł jest próbą spojrzenia na monumentalna pracę badawczą lekarzy warszawskiego getta jak na szczególnego rodzaju odpowiedź, jaką świat medyczny zareagował na poczucie bezradności wobec umierających pacjentów. Artykuł analizuje sytuację lekarzy warszawskiego getta, którzy podjęli się badań, nie mogąc oprzeć się na żadnej instancji zewnętrznej, która mogłaby rozstrzygnąć ich ewentualne dylematy etyczne (polskie kodeksy deontologiczne, europejskie dyskusje o warunkach dopuszczalności badań na pacjentach, etc.).

Artykuł dotyczy obozu pracy dla Żydów założonego przez Niemców na terenie gminy Korczew w Cerkwisku nieopodal Bartkowa Nowego, a wraz z posuwaniem się robót przeniesionego do wsi Szczeglacin. Praca w obozie związana była z gospodarką wodną i polegała na melioracji użytków rolnych i regulacji rzeki Kołodziejki, dopływu Bugu. Likwidacja obozu w Szczeglacinie nastąpiła prawdopodobnie rankiem 22 października 1942 r. Kilkuset Żydów zostało zabitych przy użyciu prymitywnego narzędzia mordu ─ drewnianej pałki. Według relacji świadków wiosną 1944 r. naziści powrócili, aby dokonać ekshumacji szczątków w celu ostatecznego zatarcia śladów. W artykule zostały wykorzystane różnorodne źródła — od relacji ustnych, zebranych w 2009 r. w Szczeglacinie i okolicznych wsiach, poprzez zapisy sporządzone w 1947 r. (zeznanie Joska Kopyto) i 1994 r., po rękopis pamiętnika chłopa z Bartkowa Starego i publikacje regionalne

W artykule omówiono książkę ks. Waldemara Chrostowskiego Kościół, Żydzi, Polska. Jej autor postrzega relacje między chrześcijaństwem i judaizmem nie w kategoriach dialogu, ale opozycji, rywalizacji i sprzeczności interesów, sugerując ponadto, że to Żydzi są zasadniczo przeciwni dialogowi i nie widzą potrzeby jakiegokolwiek układania się z chrześcijanami. Do tego, naczelnym przesłaniem książki Chrostowskiego jest hasło, że wszystkiemu winni są Żydzi – łącznie z Zagładą

Książka Policjant konspiratorem (pięknie wydana, w twardej oprawie, z kredową wkładką ze zdjęciami) jest dokumentem dość niecodziennym, choćby z tego powodu, że stanowi pierwszą znaną mi autobiografię „granatowego” policjanta. Zacznijmy od autora: Krasnodębski urodził się w roku 1916 w Wolborzu, koło Piotrkowa Trybunalskiego. W końcu lat trzydziestych ukończył szkołę policyjną w Mostach Wielkich i na krótko przed wybuchem wojny zaczął pełnić służbę posterunkowego w Dąbrowie Tarnowskiej. Na jesieni 1939 r. zgłosił się do granatowej policji i pełnił w niej służbę aż do lata 1944 r. Równocześnie jako żołnierz podziemia pod pseudonimem „Kostek” działał w Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), a potem w AK – rozpracowywał policję od środka, uprzedzając swoich „leśnych” przełożonych o planowanych posunięciach wroga. W lecie 1944 r. „Kostek” zdezerterował z policji i przeszedł do partyzantki.
Po nadejściu Armii Czerwonej Krasnodębski dalej konspiruje, tym razem w NIE oraz w Zrzeszeniu Wolność i Niezawisość (WiN). Ukrywa się do początku lat
pięćdziesiątych, kiedy to zostaje postawiony przed sądem i oskarżony o kolaborację oraz o mordowanie Żydów. Z zarzutów tych został jednak oczyszczony i powrócił do normalnego życia, oddając się pracy zawodowej oraz działalności patriotyczno-kombatanckiej. Omawianą autobiografię spisał w połowie lat osiemdziesiątych. Tak wyglądają losy autora opowiedziane w wielkim skrócie.