Numer poświęcony jest szeroko pojętej problematyce ucieczek przed Zagładą. Haniebny atak rządzonej przez Władimira Putina Rosji na Ukrainę i jej mieszkańców uczynił tę kwestę dramatycznie aktualną. Od początku wojny rozpoczętej 24 lutego 2022 r. granice Polski przekraczały setki tysięcy uchodźców z terenów okupowanych i zagrożonych przez bezprecedensowy w XXI w. w Europie terror ze strony agresorów. Byli to prawie wyłącznie cywile, z przewagą kobiet i dzieci. Ogólna ich liczba przekroczyła 8 mln, z czego ponad 6 mln opuściło Polskę. W przeciwieństwie do mieszkańców państw Bliskiego Wschodu i Afryki próbujących, o czym pisaliśmy w zeszłym roku, przedostać się do Europy z Białorusi, którym państwo polskie odmawiało i odmawia nadal wstępu na swoje terytorium, utrudniając nawet niesienie pomocy humanitarnej (symbolem jest niesławne ogrodzenie wybudowane wzdłuż granicy), uchodźcy z Ukrainy byli traktowani inaczej. Ogromna skala pomocy, zwłaszcza w pierwszych najbardziej krytycznych tygodniach, była jednak, co należy podkreślić, zasługą przede wszystkim organizacji pozarządowych, lokalnych samorządów, oddolnych inicjatyw oraz ludzi dobrej woli.

Wybranie ucieczek jako najważniejszej tematyki tomu zostało podyktowane nie bieżącym kontekstem (agresji rosyjskiej nie mogliśmy przewidzieć, projektując ten numer), lecz wagą tego zagadnienia, prowokującego do stawiania rozmaitych pytań badawczych. Dotyczą one na przykład sposobów i możliwości szacowania ogólnej liczby uciekinierów z gett i szans ich przetrwania. Kwestii tej dotyczył w dużej mierze przygotowany przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów projekt Dalej jest noc, będący próbą analizy tego zjawiska w odniesieniu do wybranych przedwojennych powiatów/okupacyjnych niemieckich starostw. Zastosowane metody badawcze i osiągnięte wyniki nie stały się niestety, z różnych powodów, przedmiotem spokojnej, rzeczowej i pogłębionej refleksji zarówno w niewielkim środowisku badaczy Zagłady, jak i naszych krytyków. Mając nadzieję na objęcie badaniami kolejnych obszarów Generalnego Gubernatorstwa i przedwojennych województw wschodnich, podkreślamy, że dotychczasowy ich zakres nie daje wystarczających podstaw do formułowania w odpowiedzialny sposób ogólnych tez w tej materii. 

Na przykładzie pięciu biografii polskich Żydów autor analizuje w artykule motywy i drogi ucieczki przed Niemcami. Za podstawę źródłową posłużyły dzienniki, listy, wspomnienia, wczesne relacje i wywiady. Na podstawie analizy motywów i okoliczności ucieczek zostały ze sobą porównane dwa etapy: pierwszy, tuż po rozpoczęciu niemieckiej i sowieckiej okupacji Polski we wrześniu 1939 r., drugi, następujący po niemieckiej inwazji na Związek Radziecki w czerwcu 1941 r. Z porównania tego wynika, że mimo wielu różnic dominują podobieństwa dotyczące okoliczności ucieczek. W obydwu przypadkach o życiu i śmierci decydowały: czas ucieczki, geograficzna bliskość linii frontu, zasoby finansowe, czynniki rodzinne towarzyszące podejmowaniu decyzji, a także wiek oraz płeć.

Autorka analizuje w artykule sytuację warszawskich Żydów w czasie okupacji hitlerowskiej w perspektywie ucieczek. Przedstawia ucieczki od stygmatyzacji (nienoszenie opasek), ucieczki od głodu (z zamkniętego getta, do czasu wysiedlenia) oraz od śmierci (w okresie wielkiej akcji i później). Szczególny nacisk jest położony na aktywność, sprawczość i determinację Żydów.

Artykuł stanowi podsumowanie kilkuletnich badań dotyczących żydowsko-góralskich sieci przemytniczych działających na pograniczu polsko-słowackim, ze szczególnym uwzględnieniem Podhala i Spisza. Przedstawia pokrótce zasady ich działania w okresie międzywojennym i znaczenie granicy dla mieszkańców pogranicza. Opisuje przemiany, jakie nastąpiły w funkcjonowaniu i roli sieci przemytniczych w czasie drugiej wojny światowej, kiedy ten nielegalny proceder stał się podstawą przetrwania dla Żydów mieszkających na Podhalu. Zasadniczą część artykułu stanowi rekonstrukcja sieci relacji i wydarzeń, które w latach 1943–1944 umożliwiły wykorzystanie przemytniczych kontaktów i ścieżek na Podhalu, Spiszu, Orawie i Liptowie jako drogi ratunku dla setek Żydów z Generalnego Gubernatorstwa

Artykuł dotyczy ucieczek Żydów z pociągów deportacyjnych zmierzających do Treblinki II z getta białostockiego. Na podstawie świadectw i relacji ocalałych o dwóch wielkich akcjach z lutego i z sierpnia 1943 r. została przeanalizowana kwestia, kto, w jakich warunkach i w jaki sposób uciekał z pociągów i czy były to ucieczki spontaniczne, czy zorganizowane. Szczególną rolę autorka przypisuje Żydom zrzeszonym w organizacjach, którzy zarówno w pojedynkę, jak i w grupach stwarzali w wagonach możliwość ucieczki nawet w wymiarze masowym. Ucieczki z pociągów deportacyjnych są postrzegane jako ważna część oporu żydowskiego wobec nazistowskiej polityki eksterminacyjnej.

W nocy z 1 na 2 czerwca 1944 r. oddział Armii Krajowej pod dowództwem Bolesława Kurpiewskiego „Orlika” napadł na obozowisko Żydów ulokowane na bagnach koło wsi Podosie, na granicy powiatów łomżyńskiego i ostrołęckiego, mordując dwanaście osób. Po wojnie odbyły się dwa procesy, w których skazano dziesięć osób. W artykule są opisane procesy, zeznania oskarżonych i świadków oraz późniejsze, podejmowane też po roku 1989, działania wymiaru sprawiedliwości. Pokazana jest dzisiejsza lokalna pamięć zbrodni. Bardziej szczegółowo zostały przedstawione sylwetki jednego ze skazanych w procesie o zamordowanie grupy Żydów na bagnach, Stefana Wyszkowskiego, i jego syna Krzysztofa, który od lat dziewięćdziesiątych zajmuje się badaniem zbrodni.

Spotkanie Jana Karskiego ze Szmulem Zygielbojmem było dotychczas znane z relacji tego pierwszego. W nieuporządkowywanej części spuścizny Zygielbojma przechowywanej w archiwum JIVO w Nowym Jorku znajduje się notatka z tego spotkania sporządzona przez bundystę. Pozwala ona w nowy sposób spojrzeć na tę rozmowę i postawić pytania nie tylko o jej przebieg, ale przede wszystkim o efekt. Wydaje się bowiem, że uzyskane podczas niej informacje zmieniły sposób, w jaki Zygielbojm patrzył na sytuację Żydów w okupowanej Polsce.

Bohaterem tekstu jest Edward Rajnfeld (1910–1983), który we wrześniu 1943 r. przez okupowaną Francję, Hiszpanię i Gibraltar dotarł do Londynu jako pierwszy naoczny świadek zagłady warszawskiego getta. Pierwsza część tekstu traktuje o młodości Rajnfelda, pobycie w getcie i ucieczce na aryjską stronę, nielegalnym wyjeździe do Paryża możliwym dzięki pomocy oficera wywiadu Komendy Głównej AK Kazimierza Leskiego oraz trasie i szczegółach dalszej podróży. W kolejnej części omówione są reakcje na pojawienie się Rajnfelda, posługującego się wówczas nazwiskiem Tohari, w Londynie, składane przez niego relacje, działalność propagandowo-informacyjną prowadzoną na zlecenie rządu polskiego, służbę w armii polskiej w Szkocji, ze szczególnym uwzględnieniem jego działalności w kontekście dezercji żołnierzy Żydów, udział w działaniach bojowych w szeregach Pierwszej Dywizji Pancernej i powojenne losy. W aneksie zamieszczono wybór relacji i wypowiedzi Rajnfelda-Tohariego z lat 1943–1945.

Celem artykułu jest przedstawienie i porównanie strategii ukrywania żydowskiej tożsamości członkiń i członków komunistycznego ruchu oporu (Gwardii Ludowej/Armii Ludowej) na przykładzie wojennych wspomnień Barbary Sowińskiej (1912–2004) i Gustawa Alefa-Bolkowiaka (1916–1979). Oboje dorastali w tradycyjnie żydowskich domach, jednak kluczowe znaczenie w wytworzeniu ich hybrydycznej tożsamości miało doświadczenie zdobyte w polskich szkołach. Oboje jesienią 1939 r. ewakuowali się za Bug, ale w 1941 r. nie udało im się uciec w głąb ZSRR. Wrócili do Warszawy, gdzie wkrótce zasilili tworzącą się Gwardię Ludową. Po wojnie odgrywali znaczącą, lecz drugoplanową rolę w budowaniu nowego systemu. Oboje napisali poczytne wspomnienia z okresu walki w szeregach komunistycznego ruchu oporu, w których kamuflowali swoje żydowskie pochodzenie. Ich strategia kamuflażu była jednak odmienna. Jej omówienie stanowi istotę tego artykułu.

Podstawowym materiałem źródłowym są książki: Lata walki Stanisławy Sowińskiej i Gorące dni Gustawa Alefa-Bolkowiaka, skonfrontowane z dokumentami archiwalnymi (partyjne życiorysy, relacje dla archiwum historii partii, zeznania etc.) oraz późniejszymi relacjami i rękopisami, powstałymi na emigracji lub dla zagranicznego odbiorcy. Analiza porównawcza treści pozwala uwypuklić autostrategie ucieczkowe: zarówno te okupacyjne, jak i ich peerelowskie kontynuacje.

Artykuł rekonstruuje życiorys oraz złożoną, międzykulturową i międzynarodową tożsamość Judith S. Kestenberg (1910–1999) – polskiej Żydówki urodzonej w Galicji, na obszarze Austro-Węgier, w ortodoksyjnym domu, studentki medycyny w Wiedniu, emigrantki do Stanów Zjednoczonych, pionierki badań psychoanalitycznych i pracy terapeutycznej z ocalałymi z Zagłady, doświadczonej przez traumę córki ofiar Szoah, matki i żony. W tekście zostały przybliżone złożone okoliczności wyjazdu Kestenberg z Austrii w połowie 1937 r. i jej metaforyczne ucieczki od niemożliwej do zaakceptowania rzeczywistości wojny i Zagłady, a także jej skomplikowany, niejednoznaczny, ewoluujący stosunek do poniesionych w wyniku wojny, Holokaustu i emigracji strat i przeżytych traum, oraz do żydowskiej i polskiej tożsamości. W artykule zestawiono jej osobisty stosunek do Szoah spowodowany utratą rodziców z wręcz obsesyjnym poświęceniem się pracy terapeutycznej z ocalałymi z Zagłady. Podczas gdy w pierwszych powojennych dekadach w środowiskach ocalałych Żydów, emigrantów, a nawet specjalistów od zdrowia psychicznego (w tym psychoanalityków) dominowało przeświadczenie, że o wojnie, traumie i stracie lepiej zapomnieć, Kestenberg od 1968 r. tworzyła nową dziedzinę wiedzy poświęconą ocalałym, którzy doświadczyli prześladowań wojennych w bardzo młodym wieku. Wierzyła, że jedynym sposobem na poradzenie sobie z trudnymi do zaakceptowania wydarzeniami z przeszłości jest mówienie o nich, uznanie ich i zachowanie w pamięci indywidualnej i zbiorowej.

Historia rodzinna i życiorys Kestenberg zostały zrekonstruowane na podstawie źródeł archiwalnych. Oficjalne źródła historyczne przeważnie pomijają głosy i doświadczenia mniejszości, w tym kobiet, Żydów, emigrantów, nieobywateli, dlatego w artykule wykorzystano materiały historii osobistej: wspomnienia, listy, opublikowane i niepublikowane wywiady, oraz historie mówione (ustne wystąpienia, przeprowadzone przeze mnie rozmowy), a także teksty Kestenberg dotyczące jej badań nad ocalałymi.

Pociąg Kastnera to jeden z najbardziej znanych epizodów zagłady Żydów węgierskich. Akcja ta odegrała dość kontrowersyjną rolę w dziejach podejmowanych przez Żydów prób ratowania się na własną rękę, opisanych w historii najnowszej. Zamiast analizować negocjacje między SS a węgierskim Komitetem Pomocy i Ocalenia, autorzy badają tu, w jaki sposób pasażerowie „pociągu Kastnera” opowiadają o swych losach w dziennikach, pamiętnikach i wywiadach. Badania te mają na celu opisanie rezultatów działań Kastnera z perspektywy oddolnej, skupiając się na roli wiadomości i plotek w narracjach ocalałych. Rodziny Żydów węgierskich, tzw. Żydzi Kastnera, pragnęły wyemigrować do Palestyny, ale opuściwszy okupowane przez nazistów Węgry, trafiły do obozu koncentracyjnego Bergen-Belsen, a ostatecznie do Szwajcarii. Większość z nich przebywała przez kilka miesięcy (od czerwca do grudnia 1944 r.) w wydzielonej części obozu. Warunki panujące w obozie węgierskim, w którym więźniów taktowano jako „zakładników”, różniły się od warunków w innych, „zwykłych” sektorach obozu Bergen-Belsen czy w innych obozach koncentracyjnych. Ze względu na ten szczególny status „Żydzi Kastnera” nie znajdowali się w sytuacji nadzwyczajnej, nie cierpieli głodu, nie atakowano ich, nie nękały ich śmiertelne choroby. Nadal jednak pozostawali pod władzą nazistów jako więźniowie SS i nie mogli mieć pewności, że doczekają dnia ocalenia.

Relacje rzucają pewne światło na przepływ informacji między więźniami. Sposób reagowania na docierające do nich wiadomości i interpretacje zależał od przekonań ideologicznych czy religijnych i osobistych doświadczeń „Żydów Kastnera”. Natomiast różnice w obrębie grupy decydowały o zakresie dostępu do informacji – przywódcy syjonistyczni z rodzinami byli znacznie lepiej poinformowani, a wszyscy w pewnym stopniu stali się częścią sieci informacyjnej zbudowanej przez uczestników. To, że o ich losie decydowali naziści, oraz ich niepewny byt kształtowały wyobrażenia o przyszłości. Tak zwana kultura pogłoski była jednym z istotnych zjawisk życia codziennego. Osoby trwale odizolowane od wiarygodnych źródeł informacji były zarówno twórcami, jak i konsumentami wiadomości. Poza wspomnianą niepewnością narracje odzwierciedlają dwuznaczność moralną działań podejmowanych przez Kastnera. O ich postawach wobec docierających do nich wieści decydowały wnioski, jakie wyciągali na temat własnej sytuacji i przyszłości, na co wpływ miała nie tylko ich orientacja polityczna, lecz także sytuacja ich rodzin. Stan więźniów z Auschwitz wzbudzał wśród nich współczucie i litość. Zarazem jednak zły stan fizyczny tych więźniów wzmacniał ich uprzywilejowaną pozycję. W centrum rozmów znajdowały się również wiadomości o nadciągających deportacjach z Budapesztu. Ci, którzy obawiali się o swoje rodziny i krewnych znajdujących się w pociągu, a także ci, którzy pozostali w Budapeszcie, znaleźli się w nierozwiązywalnej i pełnej sprzeczności sytuacji. Gdy docierały do nich dobre wiadomości, cieszyli się, że członkowie rodzin przebywający w Budapeszcie są bezpieczni i nie grozi im deportacja. Z kolei niepokojące wiadomości utwierdzały ich w decyzji o opuszczeniu kraju. Sprzeczności te kształtowały postawy diarystów i pamiętnikarzy wobec wiadomości i pogłosek.

Badania świadectw żydowskich związanych z Karnym Obozem Pracy Treblinka I przynoszą nieznaną szerzej historię tego ośrodka. Zmierza ona do postawienia nowych pytań badawczych związanych z jego charakterem i funkcją w kontekście umiejscowionego w pobliżu obozu zagłady Treblinka II. Już w latach sześćdziesiątych wskazywano, że Treblinka I nie była obozem pracy, lecz obozem koncentracyjnym, w którym realizowano zagładę ludności żydowskiej, przeprowadzano selekcje, a więźniów mordowano ze szczególnym okrucieństwem. Artykuł zarysowuje tę perspektywę, a także przybliża dzieje obozowej żydowskiej konspiracji, nieudaną próbę wywołania buntu oraz masakrę tych, którzy przetrwali w obozie do końca lipca 1944 r.

Celem artykułu jest analiza zespołu satyrycznych prac graficznych Teofili Langnas wykonanych w getcie warszawskim, których tematem jest działalność Rady Żydowskiej wobec licznych stawianych przed nią wyzwań. Analizuję w nim znaczenie poszczególnych rysunków poświęconych kolejnym wydziałom i referatom, których autorka niejednokrotnie posługiwała się aluzją lub rebusem, trudnym niekiedy do rozszyfrowania osobom nieznającym realiów życia warszawskiego getta i samej Rady. Umiejscawiam Album satyryczny w kontekście pozostałych cykli prac autorki i próbuję ustalić ich wzajemne relacje oraz datowanie. W dalszej części podejmuję próbę rekonstrukcji artystycznej edukacji Langnas podczas kursów graficznych zorganizowanych w getcie przez Radę Żydowską. Staram się też ustalić okoliczności towarzyszące powstaniu Albumu i innych cykli, udziałowi w tym Marcela Reicha oraz umiejscowić je w szerszym kontekście prac satyrycznych powstałych podczas okupacji niemieckiej.

Celem artykułu jest pokazanie, w jaki sposób Mordechaj Anielewicz, dowódca Żydowskiej Organizacji Bojowej, był pamiętany i upamiętniany zaraz po wojnie. Autorka przeanalizowała oddolne upamiętnienia Anielewicza (teksty pisane przez osoby, które znały go osobiście) i pokazała, jakie były ich wyobrażenia o Anielewiczu w czasie, gdy powstanie w getcie nie miało jeszcze ustalonego, zinstytucjonalizowanego znaczenia społecznego i politycznego.

Autorka skupiła się na powstawaniu instytucjonalnej i zbiorowej pamięci o przywódcy powstania w getcie w pierwszych latach po wojnie. Jak opowieści o nim rezonowały z powojennymi realiami politycznymi PRL? Jakie były główne schematy narracyjne, według których opisywano życie Anielewicza tuż po jego śmierci? Analiza „życia pozagrobowego” Anielewicza jest niezbędna do zrozumienia społecznego, politycznego i historycznego znaczenia zarówno jego postaci, jak i powstania w getcie warszawskim. Autorka skoncentrowała się na powojennych walkach politycznych dotyczących statusu Anielewicza i jego pozycji ideowej (stawką było „posiadanie” bohatera). Przyglądając się z bliska początkom powstawania mitu, pokazała, co Anielewicz uosabiał dla historyków, opinii publicznej i społeczności ocalałych oraz jak to znaczenie było konstruowane (i jak nim manipulowano).

W 1965 r. odbył się wielki, ogólnokrajowy zwiad Związku Harcerstwa Polskiego zorganizowany przy współpracy z Radą Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa. Miał on na celu uczczenie dwudziestolecia PRL przez zauważenie jego dokonań i pamięć o tych, którzy zginęli w walce z hitleryzmem lub stali się jego ofiarami. Celem alertu było również uzupełnienie prowadzonej przez ROPWiM ewidencji miejsc pamięci narodowej o nowe, dotychczas niezinwentaryzowane i nieznane w szerszej skali lokalizacje. Trzydniowa intensywna akcja zaowocowała przygotowaniem tysięcy meldunków alertowych, które wysłano do Kwatery Głównej ZHP. Wśród meldunków znalazły się również takie, które dotyczyły zagłady Żydów: miejsc straceń i zagrzebania zwłok. Szczególną wartość alertów stanowi to, że drużyny miały za zadanie odszukiwanie miejsc w najbliższym sąsiedztwie (do 8 km od szkoły), a zatem prowadziły wywiady we własnym środowisku, wśród lokalnych świadków. W powstałych podczas akcji meldunkach można odnaleźć ślady wahań i niezborności językowej, które wiązały się z nazywaniem nieoznaczonych masowych grobów. Dużą wartość mają ponadto ręcznie przygotowywane przez harcerzy mapy, stanowiące część meldunków. Analizę bogatego materiału źródłowego alertu należy prowadzić z zachowaniem świadomości działań politycznych i propagandowych towarzyszących akcji. W ich rozpoznaniu pomocna jest lektura badań ankietowych przeprowadzonych podczas zwiadu. Analiza materiału alertowego może stanowić krok do zrozumienia dynamiki powstawania miejsc i nie-miejsc pamięci oraz lokalnych procesów pamiętania.

W artykule omawiam wypowiedzi historyczne Rafała Lemkina przy użyciu kategorii historii powszechnej. Lemkin jest autorem niedokończonej książki, która miała w jego zamierzeniu zebrać dzieje masowej przemocy na wszystkich kontynentach od starożytności po czasy najnowsze, i wielu komentarzy (rozsianych po różnych pracach), w których porównuje dawną i współczesną przemoc przy użyciu pojęcia ludobójstwa. Wypowiedzi te łączy i porządkuje pojęcie historii powszechnej, które odnosi się do szacownej tradycji uprawiania historiografii rozwijającej się od XVI w. Napędzane ideą uniwersalizmu podejście opierało się na przekonaniu, że historia jest jedna i wspólna dla całej ludzkości, obejmuje tylko te zjawiska, które miały wpływ na dzisiejszy kształt świata, ma centrum (Europę), może osądzać przeszłość i wreszcie wyraża się w spójnej wielkiej opowieści, której sensem jest postęp. Kategoria historii powszechnej pozwala zadać spuściźnie Lemkina nowe pytania, uzupełnić wiedzę o jego biografii intelektualnej i rozumieniu pojęcia ludobójstwa przez przywołanie takich zagadnień, jak relacja Europy i państw nieeuropejskich, idea postępu, definicja ludzkości, geneza prawa międzynarodowego.

Autorka przedstawia mało znany zbiór źródłowy relacji uciekinierów do Palestyny, spisywanych w 1940 r. w Tel Awiwie przez Zjednoczony Komitet Pomocy dla Żydów Polskich. Świadectwa te były publikowane podczas wojny od maja 1940 do września 1941 r. w wersji polskiej, a także po hebrajsku i angielsku. W niniejszym wyborze znalazły się świadectwa osób, które podawały szczegóły ucieczki z okupowanej Polski. Biuletyny zawierające relacje są przechowywane w zespole w Archiwum Yad Vashem M.4 – Rescue Committee (Vaad Hahatzalah) of the Jewish Agency for Eretz Israel, pod sygnaturami 219 i 220.

Artykuł jest poświęcony uczniom jesziw i rabinom, którzy w czasie drugiej wojny światowej znaleźli się na terenie Związku Radzieckiego. Autorka analizuje dziennik rabina Chaima Steina, starając się odpowiedzieć na następujące pytania: Jak uczniowie jesziw i rabini radzili sobie w Związku Radzieckim? Czy warunki bytu w kołchozie przypominały jakkolwiek życie znane ze szkoły religijnej? Co ludzie ci wiedzieli o wojnie, czy znali los swoich rodzin? Jak postrzegali rozgrywające się wydarzenia z religijnego punktu widzenia?

Prezentowane poniżej źródła są ściśle powiązane z artykułem Sieci przetrwania – przemytnicy z Podhala i Spisza w czasie Zagłady zamieszczonym w tym numerze pisma i z losami jego głównego bohatera Benziona Kalba w latach 1943–1945. Kalb w czasie wojny działał w sieciach przemytniczych na polsko-słowackim pograniczu. W latach 1943–1944 wykorzystał swe kontakty i szlaki do przerzutu setek ludzi przez granice między okupowaną Polską a Słowacją oraz Słowacją a Węgrami.

Dnia 12 VIII 1943 r. w obozie pracy przymusowej dla Żydów w Koninie wybuchł bunt grupy więźniów. Po podpaleniu baraków, więźniowie popełnili samobójstwo. Przed buntem Fajwisz Kamlarz i Abraham Zajf, członkowie obozowego Judenratu, napisali pożegnalne listy. Sporządzone w języku jidysz testamenty są zapisem przeżyć Kamlarza i Zajfa oraz ich rodzin. Dokumenty te stanowią ważne źródło do badań nad aktami czynnego oporu Żydów w czasie Zagłady oraz nad sytuacją żydowskich więźniów obozów pracy na terenie Kraju Warty.

Publikacja, oparta między innymi na wspomnieniu Jadwigi Lorii, dotyczy aresztowania w Warszawie w 1943 r. działaczki socjalistycznej Anny Golde. Ukrywała się po aryjskiej stronie i została wydana przez swojego partnera, aresztowano ją i rozstrzelano. Autor ustala okoliczności tej zbrodni na tle działalności konspiracyjnej jej byłego męża, Zbigniewa Mitznera

Rozważania autora nie są recenzją sensu stricto książki Anny Bikont Cena, lecz wykorzystują tę lekturę do refleksji nad kwestiami, które ona wywołuje. Czym jest dla ocalałych imię własne? Czym jest ucieczka ocalałych z Polski powojennej nie tylko z historycznego, lecz również filozoficznego punktu widzenia? Jak rozumieć pojęcie wdzięczności wobec tych, którzy nieśli pomoc żydowskim dzieciom podczas wojny i po wojnie? Jaki jest status świadectwa? Jak łączy się pamięć z wyobraźnią, kiedy mówimy i piszemy o Zagładzie?

Autorka omawianej książki przebadała drogi, którymi docierały do warszawskiego getta wiadomości o tym, co się dzieje za murami – bezpośrednio oraz na frontach drugiej wojny światowej. Jest to oczywiście temat bardzo ważny, a dotychczas rzadko przyciągający historyków. Recenzenta zainteresowało jednak pytanie o to, jakie sprawy, które często trafiają na warsztat historyków, mogą być oświetlone przez skrajne sytuacje gettowe. Są one bardzo różnorodne, poczynając od tytułowego rozchodzenia się wiadomości w różnych społeczeństwach i warunkach. Także na przykład analizowanie docierających wiadomości przez pryzmat minionych, znanych społeczności doświadczeń historycznych

W  opublikowanym  w  2020  r.  artykule  dotyczącym  zawłaszczania  pamięci  o  Holokauście w postkomunistycznej Europie Wschodniej Jelena Subotić zwraca uwagę, że historia stała się „służką populizmu”. Badaczka wskazuje na centralną rolę pamięci zbiorowej w umocnieniu się populizmu i skrajnie prawicowych ruchów we wschodniej Europie, jako moment początkowy wskazując rok 2010 i konkludując, że istotę populistycznego resentymentu stanowią naduży- cia wobec przeszłości. Na polskim gruncie podobnie rozumuje Kornelia Kończal, odwołując się do pojęcia pamięciowego populizmu (mnemonic populism), który przekształca różne możliwe i pluralistyczne polityki pamięci w jednorodną i homogenizowaną populistyczną propagandę.

Po 2015 r. nastąpiła gruntowna reorientacja państwowych polityk pamięci oraz narracji dominujących elit symbolicznych o polsko-żydowskiej przeszłości. Autor stawia sobie za cel zarysowanie i skategoryzowanie tego zjawiska, a kluczową kategorią teoretyczną, jaką się po- sługuje w tekście, jest pojęcie katoendecji autorstwa Jana Tomasza Grossa. Jego ambicją w tek- ście nie jest systematyczne opracowanie dyskursu o polsko-żydowskiej przeszłości po 2015 r., lecz jedynie wskazanie węzłowych momentów tego dyskursu oraz dokonanie ich wstępnej analizy i interpretacji, co będzie jednocześnie stanowić przyczynek do dalszych badań.

Artykuł stanowi analizę wystawy „Zawołani po imieniu”, którą otwarto w Warszawie w 2020 r. Jest ona poświęcona upamiętnieniu etnicznych Polaków, którzy podczas wojny zostali zamordowani przez Niemców za udzielanie pomocy Żydom. Poprzez szczegółową analizę ekspozycji autorka tekstu odsłania założenia i cele programu „Zawołani po imieniu”, realizowanego od 2019 r. przez Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego, który w obiegu medialnym funkcjonuje jako „polskie Yad Vashem”.

Artykuł omawia stałą ekspozycję „Cisi Bohaterowie. Opór przeciw prześladowaniu Żydów w Europie 1933–1945” otwartą w Miejscu Pamięci Niemieckiego Ruchu Oporu w Berlinie w październiku 2021 r. Już wcześniej powstało kilka innych wystaw czasowych ukazujących problematykę ratowania (się) Żydów podczas Zagłady w szerszej perspektywie europejskiej. Berlińska wystawa jest jednak pierwszą tego typu stałą prezentacją muzealną. Ponadto ukazuje ona zjawisko w sposób znacznie bardziej pogłębiony i rozbudowany niż dotychczasowe ekspozycje. Stosunkowo prosta pod względem wystawienniczym, ma bardzo przemyślaną i ciekawą konstrukcję. Zamiast prezentować przypadki ratowania Żydów kraj po kraju, kuratorki dokonały próby systematyzacji zjawiska, co pozwala spojrzeć na temat bardziej historycznie i problemowo. Wystawa zrywa też ze stereotypowym podziałem na bierne żydowskie ofiary Zagłady oraz aktywnych nieżydowskich pomocników, ukazując obie strony jako równorzędnych protagonistów wydarzeń.